Διάλεξη του Αλέξανδρου Χρύση για τον Πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας

​Καρλ Μαρξ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
Πρόλογος
(Η ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ) Γράφτηκε: το Γενάρη του 1859
Πηγή: Εκδόσεις «Νέοι Στόχοι», 1972
Μετάφραση-Επιμέλεια: Γ.Δούμα και Π. Πουλιόπουλου
Σύνταξη: ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΘΩΜΑΔΑΚΗΣ
HTML Markup: Θ. Θωμαδάκης – Ι. Κουκλάκης για τα Μαρξιστικά Βιβλία στο INTERNET, Γενάρης 2005
Α) Ιστορική τοποθέτηση του έργου Κριτική της πολιτικής οικονομίας:
-Η Κριτική της πολιτικής οικονομίας γράφτηκε από τον Αύγουστο του 1858 ως τον Ιανουάριο του 1859.
-Ο πρόλογος απεστάλη από τον Marx στον εκδοτικό οίκο το Φεβρουάριο του 1859.
-Το έργο γράφτηκε στο Λονδίνο και εκδόθηκε από εκδοτικό οίκο του Βερολίνου τον Ιούνιο του 1859.
-Αποτελεί καρπό 15χρονης μελέτης και επεξεργασίας τεράστιας και πολυθεματικής βιβλιογραφίας.[1]
Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε τη συγγραφή έξι επιμέρους βιβλίων:
1^ο βιβλίο: κεφάλαιο[2], 2^ο βιβλίο: έγγειος ιδιοκτησία, 3^ο βιβλίο: μισθωτή εργασία, 4^ο βιβλίο: κράτος, 5^ο βιβλίο: διεθνές εμπόριο, 6^ο βιβλίο: παγκόσμια αγορά.
-Για τον ίδιο τον Marx, Η κριτική της πολιτικής οικονομίας αποτελεί σε πρώτη και αναλυτική μορφή το πρώτο κεφάλαιο του 1^ου τόμου του Κεφαλαίου.[3]
Β) Δομή του Προλόγου:
(Ι)Αναφορά στο συνολικό σχέδιο μελέτης και συγγραφής της Κριτικής της πολιτικής οικονομίας
(ΙΙ)Αναδρομή στην περίοδο 1835-1845 (Βόννη, Βερολίνο, Παρίσι, Βρυξέλλες)
-Αρθρογραφία στην Εφημερίδα του Ρήνου (ο κόσμος των υλικών συμφερόντων & πρώτη συνάντηση με τον κομμουνισμό)
-Συγγραφή της Κριτικής της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου (η κοινωνία των ιδιωτών και η σχέση της με το κράτος) & της Εισαγωγής της (Γερμανο-γαλλικά χρονικά)
(III)Διατύπωση ‘γενικού συμπεράσματος’ και ‘καθοδηγητικού νήματος’ των μαρξικών μελετών
(IV) Αναδρομή στην περίοδο 1845-1848 (Βρυξέλλες, Παρίσι)
Στενή συνεργασία με τον Engels
- Αναφορά στην Γερμανική Ιδεολογία ως έργου με το οποίο ‘ξεκαθαρίζουν τους λογαριασμούς τους με την παλιά φιλοσοφική τους συνείδηση’
-Απλή αναφορά στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος
-Αναφορά στη «Διάλεξη για το ελεύθερο εμπόριο» και στις διαλέξεις στην «Ένωση γερμανών εργατών» («Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο»)
-Αναφορά στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας ως έργου στο οποίο «τα σημαντικότερα σημεία της άποψής μας θίχτηκαν για πρώτη φορά επιστημονικά».
-Επανάσταση στη Γαλλία (1848) και απομάκρυνση από το Βέλγιο
(V) Αναδρομή στην περίοδο 1848-1859:
-Έκδοση της Νέας Εφημερίδας του Ρήνου (Κολωνία)
-Οριστική στροφή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας(Λονδίνο)
-Συνεργασία με τη New York Tribune (1851-1862)
 
Γ) Ανάλυση κειμένου
[Ι]«Το σύστημα της αστικής οικονομίας το εξετάζω με την ακόλουθη σειρά: Κεφάλαιο, Ιδιοκτησία, Μισθωτή Εργασία, Κράτος, Εξωτερικό Εμπόριο, Παγκόσμια Αγορά. Στα τρία πρώτα μέρη θα εξετάσω τις οικονομικές συνθήκες της ζωής των τριών μεγάλων τάξεων, όπου χωρίζεται η νεότερη αστική κοινωνία·[4]όσο για τα άλλα τρία μέρη, είναι ολοφάνερο πόσο στενά συνδέονται μεταξύ τους. Το πρώτο μέρος του πρώτου βιβλίου, που πραγματεύεται για το Κεφάλαιο, αποτελείται από τ' ακόλουθα κεφάλαια: 1) Το Εμπόρευμα, 2) Το Χρήμα ή Η Απλή Κυκλοφορία και 3) Το Κεφάλαιο εν γένει. Τα δυο πρώτα κεφάλαια αποτελούνε το περιεχόμενο τούτου του τόμου. Έχω μπροστά μου ολόκληρο το υλικό, που το αποτελούνε μονογραφίες γραμμένες σε αραιά διαστήματα όχι για να τυπωθούν, άλλα για να ξεκαθαρίσω εγώ ο ίδιος τις σκέψεις μου. Η συστηματική επεξεργασία του σύμφωνα με το πάρα πάνω σχέδιο θα εξαρτηθεί από εξωτερικές περιστάσεις.
Είχα προσχεδιάσει μια γενική εισαγωγή μα την αφαίρεσα, γιατί σκέφτηκα ύστερα πως θα δημιουργούσα ίσως κάποια σύγχυση προεξοφλώντας συμπεράσματα που θά 'πρεπε πρωτύτερα νά 'χουν αποδειχτεί.
Ακόμη σκέφτηκα πως ο αναγνώστης που θα θελήσει να με παρακολουθήσει πρέπει ν' αποφασίσει να υψωθεί από το μερικό στο γενικό. Μερικές όμως υποδείξεις για την πορεία που ακολούθησα ο ίδιος στις οικονομικές μελέτες μου έχουνε, νομίζω, τη θέση τους εδώ. [5]
[ΙΙ]Η επιστήμη που σπούδασα ειδικά ήταν η νομική. Την επιστήμη όμως αυτή την χρησιμοποίησα μονάχα σαν δευτερεύουσα μάθηση, βοηθητική της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Στα 1842-43, ως συντάχτης της Rheinische Zeitung, για πρώτη φορά, βρέθηκα στη δύσκολη ανάγκη να μιλήσω κι' εγώ σχετικά με τα λεγόμενα υλικά συμφέροντα. Οι συζητήσεις στη Βουλή (Landtag) του Ρήνου για την παράνομη υλοτομία και για τη διανομή της έγγειας ιδιοκτησίας, η επίσημη πολεμική, που ο κ. φον Σάπερ, πρώτος πρόεδρος τότε της επαρχίας του Ρήνου, άνοιξε ενάντια στη Rheinische Zeitung για την κατάσταση των χωρικών του Μόζελ, τέλος οι συζητήσεις για το ελεύθερο εμπόριο και το προστατευτικό δασμολόγιο μου δώσανε τις πρώτες αφορμές για ν' ασχοληθώ με οικονομικά ζητήματα. Εξάλλου, την εποχή εκείνη, όπου η καλή θέληση «να τραβούμε ολοένα μπρος» κυριαρχούσε πολύ περισσότερο από τις πραγματικές γνώσεις, μέσα στην Rheinische Zeitung είχε φτάσει με κάποιον ελαφρά φιλοσοφικό χρωματισμό ένας αντίλαλος του γαλλικού σοσιαλισμού και κομμουνισμού. Κηρύχτηκα ενάντιος σ' αυτήν την προχειρολογία, μα ταυτόχρονα, σε μια συζήτηση με την Allgemeine Augsbürger Zeitung, ομολόγησα καθαρά πως οι μελέτες που ως τότε είχα κάμει δεν μου επιτρέπανε να διακινδυνέψω οποιαδήποτε κρίση σχετικά με τη φύση των γαλλικών τάσεων. Η αυταπάτη των διευθυντών της Rheinische Zeitung που νομίζανε πως με μια μετριοπαθέστερη στάση του φύλλου θα μπορούσανε ν' αποσοβήσουνε τη θανατική καταδίκη του, μου έδωσε την ευκαιρία –και την ευκαιρία αυτή την άρπαξα με μεγάλη προθυμία– ν' αποτραβηχτώ απ' τη δημόσια σκηνή στο σπουδαστήριο. Η πρώτη εργασία που καταπιάστηκα για να λύσω τις αμφιβολίες που με πίεζαν, ήτανε μια κριτική αναθεώρηση της χεγκελιανής φιλοσοφίας του Δικαίου. Η εισαγωγή αυτής της εργασίας δημοσιεύτηκε στα Deutsch-Französische Jahrbücher, που βγήκανε στο Παρίσι το 1844. Οι έρευνες μου καταλήξανε στο συμπέρασμα, ότι οι νομικές σχέσεις, όπως κι οι μορφές του κράτους, δεν μπορούνε να εξηγηθούν ούτε μόνες τους, ούτε με τη λεγόμενη γενική εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος· ότι η ρίζα τους βρίσκεται μάλλον μέσα στους υλικούς όρους, που ο Χέγκελ, ακολουθώντας το παράδειγμα των Άγγλων και των Γάλλων του 18ου αιώνα, τους περιλάβαινε μέσα στο όνομα «πολιτική κοινωνία» (bürgerliche Gesellschaft – Société civile)[6] ότι όμως την ανατομία της αστικής κοινωνίας πρέπει να την αναζητήσουμε μέσα στην πολιτική οικονομία. Τη μελέτη της πολιτικής οικονομίας την είχα αρχίσει στο Παρίσι και την συνέχισα στις Βρυξέλλες, όπου είχα εγκατασταθεί υστέρα από τη διαταγή του εκτοπισμού, που είχε εκδώσει εναντίον μου ο κ. Guizot.
[ΙΙΙ]Το γενικό συμπέρασμα όπου έφτασα και που μου χρησίμεψε έπειτα σαν οδηγητική γραμμή στις μελέτες μου μπορεί με λίγα λόγια να διατυπωθεί έτσι:[7]
Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι έρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέληση τους, σε σχέσεις παραγωγικές, που αντιστοιχούνε σε μια ορισμένη βαθμίδα όπου έχει φτάσει η ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων.[8]  Το σύνολο αυτών των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της κοινωνίας, την υλική (reale) βάση,[9] επάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησης. Ο τρόπος της παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής εν γένει.[10] Το τί είναι οι άνθρωποι δεν καθορίζεται από τη συνείδησή τους, αλλά, αντίστροφα, το κοινωνικό τους Είναι καθορίζει τη συνείδηση τους. Όταν η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας φτάσει σε ορισμένο βαθμό, οι δυνάμεις αυτές έρχονται σε αντίφαση με τις παραγωγικές σχέσεις που υπάρχουν, ή, για να μεταχειριστούμε τη νομική έκφραση, με τις σχέσεις της ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες ως τότε είχανε κινηθεί. Οι σχέσεις αυτές, από μορφές ανάπτυξης (Entwicklungsformen) των παραγωγικών δυνάμεων, γίνονται τώρα φραγμοί τους. Τότε αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με τη μεταβολή της οικονομικής βάσης, ανατρέπεται περισσότερο ή λιγότερο γοργά ή αργά ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα.[11]
Όταν αντικρίζουμε τέτοιες ανατροπές, πρέπει πάντα να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της παραγωγής –που πρέπει να την εξακριβώνουμε πιστά με τη βοήθεια των φυσικών επιστημών– από τις νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές μορφές, με μια λέξη, από τις ιδεολογικές μορφές, με τις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουν (ausfechten).[12] Όπως ένα άτομο δεν το κρίνουμε από την ιδέα που έχει για τον εαυτό του, έτσι και μια εποχή ανατροπής δεν μπορούμε να την κρίνομαι από τη συνείδηση που έχει για τον εαυτό της ίσα-ίσα αυτή τη συνείδηση πρέπει να την εξηγήσουμε με τις αντιφάσεις της υλικής ζωής, με τη σύγκρουση που υπάρχει ανάμεσα στις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές σχέσεις. Ένα κοινωνικό συγκρότημα ποτέ δεν εξαφανίζεται προτού αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει, και ποτέ δεν παίρνουνε τη θέση του καινούργιες και ανώτερες παραγωγικές σχέσεις προτού οι υλικοί όροι γι' αυτές τις σχέσεις να ωριμάσουνε μέσα στους κόλπους της ίδιας της παλιάς κοινωνίας. Γι' αυτό, η ανθρωπότητα ποτέ δεν βάζει μπροστά της παρά μόνο τα προβλήματα εκείνα που μπορεί να λύση γιατί, αν παρατηρήσουμε καλύτερα, θα βρούμε πως κι αυτό ακόμη το ίδιο το πρόβλημα ξεπηδά μονάχα όταν υπάρχουν, ή τουλάχιστο βρίσκονται στο γίνωμά τους οι υλικοί όροι για τη λύση του.[13] Σε χοντρές γραμμές, ο ασιατικός, ο αρχαίος, ο φεουδαρχικός και ο νεότερος αστικός τρόπος της παραγωγής μπορούμε να πούμε πως είναι οι προοδευτικές εποχές της οικονομικής διαμόρφωσης της κοινωνίας. Οι αστικές παραγωγικές σχέσεις είναι η τελευταία ανταγωνιστική μορφή της κοινωνικής παραγωγής, ανταγωνιστική όχι με την έννοια ενός ανταγωνισμού ατομικού, παρά ανταγωνισμού που γεννιέται από τους κοινωνικούς όρους της ζωής των ατόμων· οι παραγωγικές όμως δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στην αστική κοινωνία δημιουργούνε ταυτόχρονα και τους υλικούς όρους για τη λύση αυτού του ανταγωνισμού. Μ' αυτή λοιπόν την κοινωνική διαμόρφωση κλείνει κι η προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας.[14]
[IV]Ο Φρίντριχ Έγκελς –που με ταχτική αλληλογραφία ανταλλάζαμε τις ιδέες μας από την εποχή που είχε δημοσιεύσει στα Deutsch-Französische Jahrbücher ένα μεγαλόπνευστο σχέδιο κριτικής των οικονομικών κατηγοριών– από άλλο δρόμο (βλ. το έργο του: Κατάσταση των Εργαζομένων Τάξεων στην Αγγλία) είχε φτάσει στο ίδιο με μένα συμπέρασμα. Και την άνοιξη του 1845, όταν εγκαταστάθηκε κι αυτός στις Βρυξέλλες, αποφασίσαμε να εργαστούμε μαζί για να ξεκαθαρίσουμε την αντίθεση που παρουσίαζαν οι δικές μας απόψεις με την ιδεολογία της γερμανικής φιλοσοφίας, να τακτοποιηθούμε δηλαδή με την παλιά μας φιλοσοφική συνείδηση. Η εργασία αυτή πήρε τη μορφή μιας Κριτικής της μεταχεγκελιανής φιλοσοφίας. Το χειρόγραφο, δυο χοντρούς τόμους σε 8ο σχήμα, το είχε από πολύν καιρό στα χέρια του ένας εκδότης της Βεστφαλίας, όταν μας ειδοποιήσανε πως άλλαξαν οι περιστάσεις και δεν επιτρέπανε την εκτύπωση. Δεν δυσκολευτήκαμε ν' αφήσουμε το χειρόγραφο στην τρωκτική κριτική των ποντικών, αφού πια τον κυριότερο σκοπό μας, το να ξεκαθαρίσουμε μέσα μας τις αντιλήψεις μας, τον είχαμε πετύχει.
Από τις σκόρπιες εργασίες που εκείνη την εποχή δημοσιεύσαμε εκθέτοντας τις απόψεις μας για διάφορα ζητήματα, δεν θ' αναφέρω παρά μόνο το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, που για τη σύνταξη του συνεργαστήκαμε ο Έγκελς κι' εγώ, και το Λόγο για το Ελεύθερο Εμπόριο, που δημοσίευσα εγώ. Τα κύρια σημεία της άποψης μας για πρώτη φορά διατυπώθηκαν επιστημονικά, αν και με μορφή πολεμικής, στο έργο μου Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας κλπ., που δημοσίευσα στα 1847 εναντίον του Προυντόν. Την εκτύπωση μιας γερμανικής διατριβής για τη Μισθωτή Εργασία, όπου είχα συγκεντρώσει τις διαλέξεις που είχα κάμει για το θέμα αυτό στη γερμανική Εργατική Ένωση των Βρυξελλών, την έκοψε στη μέση η επανάσταση του Φεβρουαρίου, που είχε ως συνέπεια την απέλαση μου.
 
[V]Η έκδοση της Neue Rheinische Zeitung στα 1848 και 1849 και τα κατοπινά γεγονότα διακόψανε τις οικονομικές μου μελέτες και μόνο κατά τα 1850, στο Λονδίνο, μπόρεσα να τις ξαναρχίσω. Το τεράστιο υλικό για την Ιστορία της Πολιτικής Οικονομίας που είναι μαζεμένο στο Βρετανικό Μουσείο, η τόσο ευνοϊκή θέση που παρουσιάζει το Λονδίνο για την παρατήρηση της αστικής κοινωνίας, τέλος το νέο στάδιο της ανάπτυξης όπου φαινότανε πως μπαίνει η αστική κοινωνία με την ανακάλυψη τον χρυσού της Καλιφόρνιας και της Αυστραλίας, όλα αυτά με πείσανε να ξαναρχίσω απ' την αρχή και να υποβάλω σε μια κριτική επεξεργασία το καινούργιο υλικό. Οι μελέτες αυτές μ' ανάγκασαν, ως ένα βαθμό, να διαθέσω αρκετό καιρό και σε έρευνες φαινομενικά εντελώς άσχετες· ωστόσο ήμουν υποχρεωμένος να το κάμω. Μα τον καιρό που διέθετα τον συντόμεψε προπάντων η επιτακτική ανάγκη να κάμω κάποια εργασία με πληρωμή. Εδώ κι οχτώ χρόνια άρχισα να συνεργάζομαι στη New York Tribune, την πρώτη αγγλοαμερικανική εφημερίδα. Επειδή με την κυρίως δημοσιογραφία δεν ασχολούμαι παρά μόνο έκτακτα, η συνεργασία αυτή έφερε στις μελέτες μου έναν εξαιρετικό διασκορπισμό. Ωστόσο ένα σημαντικό μέρος της συνεργασίας μου το αποτελούσαν άρθρα για τα σπουδαία οικονομικά γεγονότα της Αγγλίας και της Ηπειρωτικής Ευρώπης γι' αυτό αναγκάστηκα να εξοικειωθώ με πραχτικές λεπτομέρειες που δεν ανήκουνε στον κύκλο της καθαρά επιστημονικής Πολιτικής Οικονομίας.
Με το σκιαγράφημα αυτό της πορείας που ακολούθησα στη μελέτη της πολιτικής οικονομίας, ήθελα μόνο να δείξω πως οι γνώμες μου, μ' οποιοδήποτε τρόπο κι αν κριθούνε και οσοδήποτε κι αν δεν συμφωνούνε με τις ιδιοτελείς προκαταλήψεις των κυρίαρχων τάξεων, είναι καρπός από μακρόχρονες και ευσυνείδητες έρευνες. Μα στο κατώφλι της επιστήμης, όπως και στην είσοδο της κόλασης, μια υποχρέωση επιβάλλεται:
Qui si conbien lasciare ogni sospetto,
Ogni bilta convien che sia morta.
Λονδίνο, Γενάρης 1859
ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ»
 

Δ) ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΣΧΗΜΑΤΩΝ
 
-MARX
 
ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
 
     
   

                                                                                        ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
                                                                         ΕΠΟΧΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ  
 
Υλικές παραγωγικές δυνάμεις

-GRAMSCI
   
 
 

                                                               ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ
                                               
               
Συσχετισμός στρατιωτικών δυνάμεων Κυριαρχία                           Πολιτική κοινωνία
                                                                           
Συσχετισμός πολιτικών δυνάμεων           Ηγεμονία                            Κοινωνία των πολιτών
 

            
Συσχετισμός κοινωνικών δυνάμεων          ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΟΜΗ/ ΒΑΣΗ  

                                                                                        ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
                                                                         ΕΠΟΧΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ  
 
Υλικές παραγωγικές δυνάμεις
 
 
«Είναι δυνατό, προς το παρόν, να εντοπίσουμε δύο μεγάλα επίπεδα του εποικοδομήματος , αυτό που μπορεί να ονομαστεί ‘κοινωνία των πολιτών’ [società civile] και εκείνο της ‘πολιτικής κοινωνίας ή κράτους’ [società politica o stato] , και τα οποία αντιστοιχούν στις  λειτουργίες της ‘ηγεμονίας’ [egemonia], που ασκεί η κυρίαρχη ομάδα σε όλη την κοινωνία και σε εκείνη της ‘άμεσης κυριαρχίας’ [dominio diretto], ή της διοίκησης που εκφράζεται στο κράτος και στο νομικό σύστημα διακυβέρνησης. Αυτές οι λειτουργίες είναι ακριβώς οργανωτικές και συνδετικές. Οι διανοούμενοι είναι οι ‘διαμεσολαβητές’ της κυρίαρχης  ομάδας για την άσκηση των λειτουργιών που υπάγονται στην κοινωνική ηγεμονία και στην πολιτική διακυβέρνηση, δηλαδή : 1) στην ‘αυθόρμητη’ συναίνεση που δίνεται από μεγάλες μάζες πληθυσμού στην κατεύθυνση που επιβάλλεται στην κοινωνική ζωή από τη βασική κυρίαρχη ομάδα, συναίνεση που γεννιέται ‘ιστορικά’ από το κύρος (και συνεπώς από την εμπιστοσύνη) που απορρέει στην κυρίαρχη ομάδα από τη θέση και λειτουργία της στην παραγωγή· 2) στο  μηχανισμό κρατικού καταναγκασμού που διασφαλίζει ‘νόμιμα’ την πειθαρχία εκείνων των ομάδων, που δε συναινούν ούτε ενεργητικά ούτε παθητικά, μηχανισμό που έχει συγκροτηθεί για όλη την κοινωνία σε πρόβλεψη για στιγμές κρίσης διοίκησης και διεύθυνσης,  κατά τις οποίες λιγοστεύει η αυθόρμητη συναίνεση.»
(Gramsci, Gli intellettuali e l’ organizzazione della cultura, Editori Riuniti, Roma 1996p.9/ σσ.62-63)
 
Ε) ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ
 
«Η πολιτική είναι η συμπυκνωμένη έκφραση της οικονομίας. Η πολιτική δεν μπορεί να μην έχει τα πρωτεία απέναντι στην οικονομία. Το να σκέπτεται κανείς διαφορετικά θα πει ότι ξεχνάει το αλφάβητο του μαρξισμού.»
 
(Β.Ι.Λένιν, «Ακόμη μια φορά για τα συνδικάτα», Άπαντα, τόμ.42, σ.278)
 
-Η σχέση οικονομίας και πολιτικής
 
Διπλή οριοθέτηση:
1) από τον ιδεαλισμό
2) από τον οικονομισμό/ τεχνολογικό ντετερμινισμό
3) από τον βολονταρισμό
4) από το φαταλισμό
 
Τρόποι οριοθέτησης:
1) Κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής (παραγωγή της ζωής)
2)Η δομή θέτει όρια εντός των οποίων αναπτύσσονται πολλαπλές μορφές (αλληλεπίδρασης)
3) Διάκριση προσδιορίζουσας και κυρίαρχής βαθμίδας
 
-Τι συνιστά και πώς εκκινεί μια κοινωνική επανάσταση;
 
-Γιατί δε γίνεται λόγος στο κείμενο για πάλη των τάξεων;
 
-Βία & συναίνεση/ κυριαρχία & ηγεμονία ως τρόποι του εποικοδομήματος
 
-Ο κομμουνισμός: η αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας